ضرورت تفکیک پسماندها و موانع پیش‌رو

انسان امروز بیش از هر زمان دیگری زباله تولید می‌کند. روزانه بیش از 3/5 میلیون تن زباله در جهان تولید می‌شود که سهم کشور ما از این میزان 40 هزار تن و سهم کشوری مثل آلمان 90 هزار تن در روز است. البته با این تفاوت که در کشورهای توسعه یافته مانند آلمان 80 درصد زباله و در ایران 8 درصد زباله بازیافت می‌شود.محیط‌زیست سالم نه‌تنها به سلامت انسان کمک می‌کند، بلکه امکان بهره‌برداری مناسب از مواهب الهی موجود در آن برای رفع نیازهای بشری را فراهم می‌سازد و از این رو حفاظت از محیط‌زیست، از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است.اما بشر با فعالیت‌های اقتصادی، همواره نسبت به حفظ محیط‌زیست بی‌اعتنا بوده، تا جایی که امروزه آلودگی زیست‌محیطی به یکی از بلایای بشر تبدیل شده است. گزافه نیست اگر بگوییم هیچ موجودی در کره زمین به اندازه انسان به محیط‌زیست لطمه نمی‌زند.فعالیت‌های اقتصادی سرمنشأ آلودگی‌های زیست‌محیطی است که امروزه با اعتراض و انتقاد گروه‌های حامی محیط‌زیست در گوشه و کنار جهان مواجه شده است. فعالیت‌های تولیدی به شیوه‌های گوناگون از جمله انتقال پساب‌های صنعتی به رودخانه‌ها و دریاها، حرکت خودروها، رفع ضایعات مصرفی و... به محیط‌زیست صدمه می‌زنند، اما بخشی از این صدمات با سرمایه‌گذاری‌های مناسب و ضروری قابل پیشگیری است.

بهینه‌سازی مصرف انرژی‌های فسیلی، ایجاد سیستم‌های جمع‌آوری و دفع بهداشتی فاضلاب  و راه‌اندازی صنایع بازیافت، از شیوه‌های متعادل در جهان برای جلوگیری از آلودگی محیط‌زیست و استفاده اقتصادی از پسماندها است.با نگاهی گذرا به زندگی روزمره خود متوجه می‌شویم که روزانه چقدر زباله به محیط‌زیست خود تحویل می‌دهیم. از شیشه‌ها و پلاستیک‌های شیر مصرفی صبحگاهی گرفته تا کاغذهایی که به روش‌های گوناگون (برای خواندن یا نوشتن یا بسته‌بندی کالاهایی که خریداری می‌کنیم) مورد استفاده قرار داده و سپس به سطل زباله می‌ریزیم، همه از محصولات قابل بازیافت می‌باشند.سالانه میلیاردها دلار در جهان صرف تولید کاغذ، پلاستیک، قوطی‌های فلزی و... می‌شود که با یک بار مصرف آنها به زباله تبدیل شده و دور ریخته می‌شوند. میلیاردها دلار نیز صرف جمع‌آوری و از بین بردن این زباله‌ها می‌شود که در هر صورت ضایعاتی را به محیط‌زیست وارد می‌کند. اما اکثر این مواد قابل بازیافت می‌باشند و با سرمایه‌گذاری مناسب برای بازیافت آنها، نه‌تنها می‌توان از خسارت‌های بیشتر به محیط‌زیست و آلوده‌سازی آن جلوگیری کرد، بلکه میزان نیاز انسان به مواد اولیه (چوب و الوار، منابع فلزی و غیر فلزی و...) و برداشت از ذخایر طبیعی و معدنی را کاهش داده و بقایای آن برای نسل‌های بعدی را تضمین خواهد کرد.

با پیشرفت‌های انسان و بهره‌برداری‌های گوناگون از طبیعت میزان زباله تولیدی انسان‌ها رو به افزایش نهاد. اما به موازات آن شیوه‌های دفع و بازیافت نیز بهبود یافتند و امروز اگر مدیریت پسماند به صورت کارآمد صورت گیرد، زباله‌ دیگر یک معضل نیست.زباله تا چندین سال پیش به عنوان موادی بود که قابل استفاده نبود و دور ریخته می‌شد ولی به تدریج با پیشرفت‌هایی که صورت گرفت مشخص شد که از آنها می‌شود استفاده کرد و مجدداً وارد چرخه‌ صنعت شود. تجربه نشان داده است که اگر زباله به درستی مدیریت شود، عملیات بازیافت و بازیابی آنها به‌گونه‌ای علمی صورت بگیرد و انرژی آن مهار شود، آنگاه از این راه سود اقتصادی به دست می‌آید و در این صورت ممکن است زباله طلای کثیف نباشد، ولی نقره کثیف خواهد بود.ر ایران، زباله خانگی، بیشترین سهم ترکیب زباله را به خود اختصاص می‌دهد که بالغ بر 70درصد آن پس‌مانده‌های غذایی و مواد فسادپذیر است که می‌توان از آنها کمپوست یا مواد آلی موردنیاز تهیه کرد. از 30 درصد بقیه در حدود 20 درصد آن قابل بازیافت است. پس در واقع 10 درصد زباله‌های تولید شده ما دورریختنی و غیرقابل استفاده است و از زباله هم می‌توان به لحاظ انرژی و هم به لحاظ موادی که کاربردی و موردنیاز صنعت است بهره گرفت.

بازیافت با یک شعار اساسی و کلیدی آغاز شد «اجازه ندهید زباله‌هایتان به مواد زائد تبدیل شود.» این شعار، خیلی آرمانگرایانه و خوب است ولی برای تحقق این امر چه باید کرد و چگونه می‌توان حجم زباله را کاهش داد؟ در کشورهای توسعه یافته در این زمینه اقدامات اساسی انجام می‌دهند که مهمترین آن کاهش زباله در مبدأ است سپس به فکر کاهش زباله‌هایی می‌افتند که برای دفع برده می‌شوند و بازیافت نمی‌‌شوندعموماً کاهش زباله در مبدأ با مشکلاتی مواجه است. پارامترهایی نظیر فرهنگ مصرف، فرهنگ تولید، شیوه بسته‌بندی محصولات و... بر این امر مؤثرند. از ارکان اصلی موفقیت در مبدأ این است که مردم نقش خود را به درستی ایفا کنند و تفکیک زباله‌های تر و خشک را انجام دهند و به اصطلاح آب را از چشمه تمیز نگه دارند و آلوده نکنند. ولی موفقیت این کار به فرهنگ‌سازی و آموزشی که مردم می‌بینند بستگی دارد. در کشور ما بعضی مواقع تا 40 درصد یا 50 درصد جواب داده است ولی حفظ کردن این میزان یا دستیابی به درصدهای بالاتر به سادگی امکان‌پذیر نیست و نیاز به یک برنامه‌ریزی درازمدت دارد.

فرآیند مدیریت پسماند خانگی

از زمان تشکیل اداره بلدیه شهر تهران در سال 1286 هـ .ش. جمع‌آوری پسماند و نظارت بر شهر یکی از وظایف اصلی آن اداره بوده است. در آن سالها پسماند توسط کارگران جمع‌آوری و در محل‌هایی در سطح شهر تلنبار و سپس به  وسیله اسب و قاطر به حومه شهر منتقل و به کشاورزان فروخته می‌شد. در سال‌های بعد وسیله انتقال پسماند به گاری‌هایی تبدیل شد که توسط اسب یا قاطر کشیده می‌شدند. در پی شکایات مردم از بوی نامطبوع و مناظر نازیبایی که در محل‌های انباشت پسماند وجود داشت، شهرداری این اماکن را محصور کرد. با ورود خودرو و کامیون، در سال‌های بعد کامیون‌هایی برای حمل پسماند به کار گرفته شدند.پسماندها به وسیله خودروهای باربر سبک جمع‌آوری و به  ایستگاه‌های انتقال، حمل و در ایستگاه‌های مذکور در کامیون‌های بزرگ موسوم به «سمی تریلر» تخلیه و سپس به مرکز دفن کهریزک منتقل می‌شدند. به  این ترتیب تحولی بزرگ در سیستم جمع‌آوری و حمل پسماند ایجاد شد.

تامین انرژی از پسماندها

در حال حاضر چند مرکز بازیافت زباله در کشور وجود دارد و روند کار آنها چگونه است؟ دکتر کریمیان ضمن پاسخ به این سوال، توضیح بیشتری در خصوص چگونگی تامین انرژی اعم از گرمایشی و نور از پسماندها می‌پردازد و به گزارشگر کیهان می‌گوید: «در حال حاضر نیروگاه هاضم واقع در آبعلی با ظرفیت 150 تن پسماند در روز 1 مگاوات ساعت برق تولید می‌کند که این میزان در آینده نزدیک به ظرفیت 300 تن در روز و تولید 2 مگاوات ساعت برق خواهد رسید. همچنین سامانه استحصال انرژی از پسماندهای جامد شهری (زباله‌سوز) در کهریزک نیز در حال ساخت بوده که از پسماندهای برگشتی (عمدتا نایلون) ‌از خطوط پردازش برق تولید خواهد کرد (با ظرفیت 200 تن، 3 مگاوات ساعت برق تولید خواهد نمود).

با بازیافت مواد، نیاز به استخراج مواد خام کمتر شده و منابع طبیعی برای نسل‌های آینده حفظ می‌شود. ضمن آنکه حجم زباله‌های ورودی به محیط زیست کاهش می‌یابد در نتیجه، از آلودگی‌ها کاسته می‌شود. بهداشت عمومی نیز ارتقا یافته و بیماری‌ها نیز کاهش می‌یابدبا اجرای بازیافت و کاهش حجم زباله، هزینه جمع‌آوری و حمل و نقل و دفن کاهش می‌یابد. در ضمن بازیافت سبب می‌گردد که نیاز به ورود مواد خام از خارج کشور کمتر شود و در نتیجه، وابستگی اقتصادی کاهش و تولید ملی افزایش پیدا کند.