ممنوعیت آلوده کردن محیط زیست در اسلام

قاعده لاضرر، یکی از قواعد فقهی فراگیر و مسلّمی است که می توان آن را از ارکان اساسی فهم و درک نمونه های فقهی دانست که راه گشا و حل کننده بسیاری از مسائلی است که در دوران های گوناگون پدید می آید و در همه مباحث فقه، کاربرد دارد. این قاعده، بر همه احکام فقهی حکومت دارد؛ یعنی هر حکمی در صورتی که زیان آور باشد، خواه برای خود شخص و خواه برای دیگران، بر پایه این قاعده بی اثر می گردد و نیز به مدلول همین قاعده، زیان رساندن به خود و دیگران، ناروا و حرام می باشد؛ از این رو بسیار روشن است، آلوده کردن محیط زیست که بی شک موجب آزار و زیان افراد جامعه یا سبب بیماری آنان می شود، یا منظره نازیبا و ناراحت کننده ای در مکان ها و معابر عمومی ایجاد می نماید، گناه و حرام و از نمونه های آشکار این قاعده است و بر حکومت اسلامی که اجراکننده احکام و مقررات می باشد و هم چنین بر همه مردم از باب وجوب امر به معروف و نهی از منکر، بایسته است که از این روش و کار ناروا جلوگیری کنند و متخلّفان را ارشاد و در برخی موارد، مجازات نمایند.
در بسیاری از آیات و روایت، به قاعده «لاضرر» اشاره شده و از بررسی ماخذ مربوط به این قاعده که به واژگان و اسناد گوناگون بازگو شده، چنین برمی آید که بی شک، مضمون کلی آن از مسلّمات است و در استنباط احکام فقهی مورد استناد قرار می گیرد و به ویژه، نقل جمله «لاضرر و لا ضرار» تواتر لفظی دارد.
دلیلی را که فقها، پایه قاعده یادشده قرار داده و برای یان شقوق و فهم مقاصد آن، تحقیق و بررسی کرده اند، روایتی است درباره ماجرای سمره بن جندب که به سندهای گوناگون از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله بازگو شده و ما در این جا آن را به نقل زراره بن اعین از امام باقر علیه السلام که آن حضرت از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله روایت کرده، می آوریم:
«سمره بن جندب» درخت خرمایی در باغ مردی از انصار داشت. منزل انصاری، جلوی درباغ بود. سمره برای سرکشی از درخت خرمایش، بی اجازه وارد باغ می شد. انصاری به او می گفت: هنگام ورود اجازه بگیرد. او نپذیرفت. انصاری شکایت آن مرد را نزد رسول خدا صلی الله علیه و آله برد و ماجرا را برای آن حضرت بیان کرد. پیامبر صلی الله علیه و آله کسی را نزد سمره فرستاد، گزارش شکایت انصاری را به او ابلاغ کرد و فرمود: هنگامی که می خواهی وارد باغ شوی اجازه بگیر. آن مرد [هم چنان] از اجازه گرفتن خودداری ورزید؛ چون امر بدین منوال بود، پیامبر صلی الله علیه و اله خرید آن را پیشنهاد کرد و تا آن جا که خدا خواست قیمت نخل را بالا برد؛ اما آن مرد، حاضر به فروش نشد! رسول خدا صلی الله علیه و اله فرمود: در برابر ین نخل، نخلی در بهشت برای تو باشد. باز او نپذیرفت! در این هنگام پیامبر صلی الله علیه و آله به انصاری گفت: برو نخل او را از جای برکن و پیش او بینداز؛ زیرا ضرر و ضراری نیست. در برخی از روایات، پیش از جمله «اِذهَب فاقلعها» جمله «ما اَراکَ سَمُرَهٌ الّا مُضارّاً»: ای سمره تو را جز زیان رسان نمی بینیم؛ و در برخی دیگر پس از کلمه «لا ضرار» کلمه «فی الاسلام» آمده است. (1)
با توجه به این حدیث، باید از هر چیزی که برای جامعه یا افراد زیان داشته باشد و مزاحمت ایجاد کند، جلوگیری نمود و آن گونه که از مضمون آن برمی آید پیامبر صلی الله علیه و آله مالکیت سمره را بر محل درخت و حق آمد و رفت او را در باغ به سبب اضرار به غیر، نفی کرده است؛ در این صورت آیا برای نمونه راننده یک اتومبیل یا موتورسیکلت حق دارداز مالکیت خود استفاده کند و موجب آزار دیگران شود و سلامت مردم را به خطر اندازدو با دود، هوا را آلوده کند و به ریه و چشم و قلب هزاران نفر، ضرر برساند؟ یا شماری بی اثر بی بند و باری و بی انضباطی، محل ها و میدان ها و تفریحگاه های عمومی را آلوده و کثیف نمایند و مردم را ناراحت کنند؟! اینها همه، خلاف دستور اسلام است. کسانی که از عمق و حقیقت اسلام آگاهند می دانند که اسلام والاترین مقررات رابرای اسایش و سلامت و حفظ محیط زیست آورده است.
در اسلام مقرر شده که مردم زمین را آباد کنند و از آن چه موجب تخریب و نابودی مواهب است بپرهیزند. در قرآن، در موارد بی شماری، از افساد درزمین نهی شده است؛ از جمله این که خداوند فرموده است"
در زمین فساد [و تبه کاری] نکنید، پس از آن که [خداوند بر پایه حکمت] آن را اصلاح کرده [و هرچیز را به تناسب و مصلحت در مورد مناسب آفریده] است. (2)
آفریننده مهربان طبیعت، مدت های مدیدی ساکنان این کره خاکی را میزبانی کرده است و همه موجوداتی که بر روی آن زندگی میکنند به قانون ها و نظام طبیعت کردن نهاده، خود را با آن سازگار نموده اند و تنها انسان است که می کوشد از قوانین طبیعی فرمان نبرد و در برابر، طبیعت را با میل و اختیار زیر سلطه و فرمان خود درآورد.
انسان ها باید بدانند مخالفت و ضدّیت با نظم و آن چه آفریدگار معیّن و مقدر فرموده، سبب می شود که خودشان را در معرض نابودی قرار دهند و آسایششان به خطر افتد و این یکی از مفاهیم «افساد» است که در قرن بسیار از آن نهی شده است.
آفریننده کائنات بر پایه نظام احسن، این عالم را خلق کرده و در قلمرو آفرینش هیچ گونه خطایی رخ نداده است، پس هرگونه تغییر و تبدیلی در آنچه نظام تکوین به وجود آورده، موجب اختلال و به هم خوردن رفاه و آسایش زندگی می شود.

به جهان خرّم از آنم که جهان خرم از اوست
عاشقم بر همه عالم که همه عالم از اوست

از میان بردن جنگل ها و آلوده کردن هوا و آب ها، به راه انداختن جنگ هایی که بر اثر آنها، هوا مسموم و بیماری آور شده که حتی حیوانات و گیاهان از شرّ آن در امان نیستند و هم چنین، به کار بردن گازهای سمی و مواد شیمیایی برای کشتارهای دسته جمعی، فرو انداختن بمب های ده تنی و خوشه ای بر سرمردم بی دفاع و ...، همگی نمونه های آشکار «افساد» و نابودکننده «حرث و نسل» می باشد که هر باوجدانی رادردمند می کند و آرزو می نماید که خداوند، به وجود آورندگان این گونه صحنه ها را از صفحه روزگار براندازد و نابودشان گرداند.
خودخواهی و نادانی برخی از افراد سبب شده که بشر روی اسایش نبیند و پیوسته در فقر و ناامیدی و اضطراب به سر ببرد و جهان با این همه ناز و نعمتی که دارد برایش تنگ و تاریک باشد.

مکن کاری که بر پا سنگت آید
جهان با این فراخی تنگت آید

چو فردا نامه خوانان نامه خوانند
تو را از نامه خواندن ننگت آید
باباطاهر

آلوده کننده ها (آلاینده ها) معمولاً بر اثر فعالیت های بی رویه مردم آزمند دور از فضیلت و سودجو که فناوری جدید را در خدمت دارند، پدید می آید.
افزایش جمعیت و درآمد سرانه و پیشرفت فناوری از عوامل مهم فزاینده آلاینده ها در ارتباط با مسائل محیطی است که مشکلاتی را موجب می گردد و شرایط محیط را برای زندگی انسان و موجودات زنده، نامطلوب، بلکه ناممکن می سازد. (3)
از جمله عواملی که زیبایی، آرامش و سکوت لذت بخش طبیعت را به هم می زند و محیط را ناراحت کننده و نامطلوب می سازد، آلودگی صوتی و صداهای ناهنجاری است که روان مردم را آزار می دهد و به گونهای که آنان به خاطر صداهای ناخوشایند و بوق زدن های مؤثر بر مغز و اعصاب، در حدّ توان می کوشند از اجتماعات دوری گزینند و به مکالمه های بی سر و صدا پناه ببرند.
عکس العمل انسان در برابر صدا به عوامل ذهنی (بلندی صدا) و فرکانس صدا (اوج صدا) و نیز به عوامل عینی مانند مقبولیت و گوشخراشی تا عدم مقبولیت بستگی دارد. تحمل آدمی به صداهای ناخواسته در شب کمتر از روز است. هنگامی که شمار انواع فرستنده های صدای ناخواسته در محیط، زیاد شود، آلودگی محیط پدید می آید. ساده ترین و محسوس ترین عوارضی که سر و صدا برانسان تولید می کند، از دست دادن توان شنوایی است. صدای پیوسته، حتی غوغای غیرآزاردهنده نیز برای انسان زیان بار بوده، حساسیت گوش را نسبت به صداهای گوناگون کاهش می دهد. شنیدن صدایی با شدت بیش از معمول به مدت ده دقیقه، نیاز به استراحتی به مدت بیست دقیقه در محیطی کاملاً آرام دارد تا اثر آن را جبران کند. بیماری ها و عوارض ناشی از الودگی صوتی محیط زیست بر انسان، بیشتر از گونه عصبی می باشد.
آثار غیرمستقیم صداهای ناخواسته بر روی انسان عبارت است از: حسّاسیت عصبی، تحریک پذیری شدید، گرفتگی عضلانی، شوک عصی، خستگی روحی و جسمی، سرگیجه، مالیخولیا، ترس، اضطراب، عصبیت، الرژی، از دست دادن تعادل بدن، تمایل به خودکشی، ضعف قوه بینایی، ضعف قوه جنسی، امراض قلبی، تورّم معده، یبوست، سوء هاضمه و ... . (4)
بشری که جز دست یافتن به لذت ها و اهداف زودگذر مادی به چیز دیگر نمی اندیشد و روز به روز تلاش می کند و ثروت و تشریفات و تشکیلات ظاهری فرینده زندگی و سلطه جویی خود بیفزاید، حقایق رازهای آفرینش و معنویات را زیر سیطره امیال و هوا و هوس های خویش قرار داده است که به ظنّ قوی احتمال می رود بر اثر مطامع و جهالتش، ساکنان این کره خاکی را به دیار نیستی سوق دهد و بالاخره زندگی ماشینی به گونه ای وارد عمل شود که زمین شایستگی زیست را نداشته باشد.
بزرگ ترین مایه زندگی بشر که هواست، امروزه ان چنان آلوده شده و روز به روز آلوده تر می شود که بسا آدمی از بزرگ ترین موهبت زندگی حروم گردد. آلودگی هوا نه تنها زندگی انسان را به خطر انداخته، بلکه ممکن است موجب از میان رفتن کامل برخی از گیاهان نیز بشود. این، مشکل بزرگی است که زندگی بشر را تهدید میکند! آیا این مشکل به سبب فنّاوری و زندگی ماشینی به وجود آمده و برای رهایی از آن چاره ای نیست؟ آیا این همه کارخانه و ماشین و این همه فرآورده های ماشینی مورد نیاز بشر است؟ می توان گفت حرص و دنیادوستی شماری از استثمارگران است که جهان را به این وضع اسفناک گرفتار کرده است.
در جهان امروز، هزارن نیرنگ در کار است تا کالاهای ساخته شده را به فروش برسانند؛ بدین معنا که وسایل ارتباط جمعی دنیا در خدمت ابرقدرت ها و سرمایه داران بزرگ است تا به گونه های فریب و دسیسه، کالاهای تولید شده را به جهان سوم بفروشند و سودهای سرشار به دست آورند. دولت های استعمارگر، کشورهای زیرنفوذ خودشان را به جان هم می اندازند تا بتوانند اسلحه های از رده خارج شده را به آنان تحمیل کنند و سود منافع ملّی ایشان را بدین وسیله تصاحب نمایند.
ما نمی گوییم صنعت و فنّاوری جدید زیان آور است و باید به کلی از میان برود؛ اما می گوییم استفاده از آن باید با ضابطه و عقل و منطق باشد و به گونه ای که به رفاه و آسایش زندگی فردی و اجتماعی بشر صدمه ای نرساند به کار افتد و به فعالیت و تولید بپردازد. اگر به شیوه ای که اکنون عمل می شود که جهانخواران بین المللی برای مطامع و منافع مادی خود به هر دسیسه و وسیله ای چنگ می زنند تا کالاها و تولیدات خود را افزایش و خزانه هایشان را پر کنند هر چند به زیان و نابودی ملل استعمار شده بینجامد، دیری نخواهد پایید که زندگی موجودات زنده این کره خاکی در معرض خطر، بلکه انقراض جدّی قرار گیرد.
دراین دوران هوا و هوس و زیاده خواهی و امیال شیطانی و دنیاپرستی «تراست ها» و «کارتل های» سودجو و دنبال رو ایشان بر این محور دور می زند که علم و صنعت را وسیله رسیدن به خواسته های نابخردانه خود قرار داده و مصداق این شعر، واقع شده اند:

تیغ دادن در کف زنگی مست
به که گیرد علم را ناکس به دست

باید فناوری جدید و پیشرفته تحت مراقبت شدید باشد تا با نظارت معنویت و انسانیت از اندازه معقول فراتر نرود که اگر چنین روشی معمول گردد یقیناًبا آن که همه از صنعت و دانش و به گونه شایسته ای از دستاوردهای علمی و فکری بهره مند می گردند، در محیطی سالم، دور از هر گونه آلودگی و آزار و پستی زندگی خواهند کرد.
یکی ازجامعه شناسان بزرگ جهان به نام «توئین بی» درباره وضع زندگی در این روزگار و به مخاطره افتادن سلامت انسان ها، به صورت طنز چنین نوشته است:
در کتاب مقدس-که مقصودش عهد عتیق است-آمده است که وقتی خداوند، پدربزرگ ما آدم را آفرید، او را در بهشت جای داد و تمام نعمت ها را در اختیارش گذاشت و به او گفت: از این همه نعمت استفاده کن، فقط به این شجره ممنوعه نزدیک نشو که اگر نزدیک شوی تمام این نعمت ها از تو گرفته می شود. پدر ما مرتکب خطا شد و به آن شجره نزدیک شد و از میوه آن شجر خورد؛ نتیجه این که از بهشت اخراج گردید و به کره زمین آورده شد. ابتدا برای آدم و فرزندانش گران بود که در زمین زندگی کنند چون در این جا مکلّف شدند که با کدّ یمین و عرق جبین وسایل معیشت خود را فراهم آورند؛ اما کم کم خودشان را با زندگی زمین تطبیق دادند و با پشتکار و کوشش، زمین را به صورت همان بهشت درآوردند؛ دریاها، هوا، جنگل ها، گیاهان، حیوانات و ... برای فرزندان آدم به مثابه بهشت شد.
خطای دوم در بهشت دوم برای فرزندان آدم به وقوع پیوست که به اجبار بشر باید از بهشت دومش نیز اخراج گردد. خطای دومش چیست؟
به باور «توئین بی»، خطای دوم، ماشین (5) بود:
آیا اجداد و بزرگان ما، هنگامی که برای اولین بار ماشین را اختراع کردن و پیش خودشان فکر کردند بزرگ ترین خدمت را به بشر کرده اند، می دانستند وسیله ای به وجود می آورند، که همین وسیله، موجب بیرون راندن بشر از کره زمین خواهد شد و نمی تواند به زندگی خود ادامه دهد! ماشین پیوسته رشد می کند و برعکس، انسان ضعیف می گردد؛ همانند ابریشم و پیله اش. انسان در تکنولوژی و صنعت، پیشرفت های شگفت آوری دارد؛ مدام پیشرفت می کند و پیش می رود تا آخرالامر در درون آن غرق و نابود شود. متاسفانه اگر پدر ما آدم از بهشت اخراج شد، زمینی وجود داشت تا در آن جا زندگی را از سر بگیرد اما اگر آدمی از بهشت دوم بیرون رود محکوم به نابودی مطلق است. سپس این مرد جامعه شناس، ضدّیتی راکه ماشین و تکنولوژی مدرن با مظاهر طبیعی در مورد هوا، دریاها و رودخانه ها، انجام داده ومواردی را از این قبیل که چند هزار نوع ماهی منقرض شده اند، تعداد بسیاری از انواع پرندگان از بین رفته اند و ... را برشمرده، گفته است: «جهان کنونی حالت مبارزه و نابودی طبیعت را به خود گرفته است». (6)

پی‌نوشت‌ها:

1. کنزالعمال، ج2، ص 59، ش 9498، «لاضرر و لاضرار».
2. اعراف (7)آیه 56: لا تُفسِدُوا فی الارض بَعدَ اِصلاحِها...».
3. ر.ک: مینو دبیری، آلودگی محیط زیست، از ص 10.
4. ر.ک: همان، ص 374-375.
5. ما این باور را به گونه ای که «توئین بی» می گوید، نمی پذیریم؛ زیرا چنان که اشاره کردیم، استفاده از فناوری جدید اگر به گونه معقول و منطقی صورت گیرد، آسایش و رفاه بشر را تامین می کند بی این که به او صدمه ای بزند.
6. ر.ک: مرتضی مطهری، فلسفه اخلاق، ص 238-239.

منبع:صانعی، دکتر سیدمهدی؛ (1390)، پاکیزگی و بهداشت در اسلام، قم، مؤسسه بوستان کتاب(مرکز چاپ و نشر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه)، چاپ سوم 1390.

آلودگی صوتی، بیماری بی صدا

آلودگی صوتی یکی از انواع آلودگی های زیست محیطی است که سلامت و بقای موجودهای زنده را تهدید می کند و به مخاطره می افکند. میزان عوارض جسمی و روحی این نوع آلودگی بر انسان به ویژه در محیط شهری به اندازه ای است که برای آن، استانداردهای فنی و بین المللی تعیین شده است و دولت ها و متولیان شهری اصولا به رعایت آنها ملزم هستند.در شهری نظیر تهران میزان این آلودگی فراتر از حدمجاز است و طبق بررسی های فنی پراکنده، برخی نقاط در مرحله بحرانی و خطرناک به سر می برند. نکته مهمی که اغلب کارشناسان درباره افزایش میزان آلودگی صوتی شهر تهران به آن اشاره دارند، نداشتن راهبردی جامع در سطوح مختلف مدیریتی و فنی برای کاهش آن در گذشته و حال حاضر است.هزینه های سنگین و جبران ناپذیر آلودگی صوتی در حوزه های اقتصادی، اجتماعی، رفاهی، بهداشتی و درمانی در بلندمدت به آسیبی جدی برای شهروندان مبدل می شود که باید برایش چاره ای اندیشید. در این باره پیش از هر کار لازم است هزینه های یک واحد آلودگی صوتی در محیط شهری تعیین شود تا شاید هشدار و انگیزه ای برای شروع اقدامات عملی و ملموس به منظور مقابله با آن باشد. مطلب زیر به موضوع ماهیت شناسی آلودگی صوتی، علل، عوارض، تبعات پر دامنه آن بر سلامت جامعه شهری و ارائه راهکارهای احتمالی در این حوزه می پردازد.

آلودگی صوتی در محیط شهری به این صورت تعریف می شود: صدایی ناخواسته با مدت زمان، شدت یا کیفیتی که به انسان آسیب جسمی و روحی وارد می کند.این نوع آلودگی در محیط کارگاه ها و شهرک های صنعتی بیشتر به گوش می رسد، اما هر گوشه و کناری از شهرهای امروزی به دلیل عواملی نظیر ترافیک، ساخت و ساز، انواع و اقسام صداهای مکانیکی و الکتریکی، منابع انسانی و مواردی از این دست از این آسیب در امان نیستند به طوری که سازمان بهداشت جهانی ( WHO ) آلودگی صوتی را به دلیل کثرت منابع (ترافیک، صنعت، محل کار و همجواری) خطری جدی برای سلامت شهروندان معرفی کرده است.شدت صوت با واحدی به نام «دسی بل» و دربازه صفر تا ۱۳۰ اندازه گیری می شود که آستانه شنوایی و کری برای انسان است.

تاثیر صدا بر سلامت انسان به عواملی نظیر شدت، نوع، نزدیکی به منبع، مداومت، وضعیت، موقعیت و البته حساسیت فرد در مقابل آن بستگی دارد و با این توضیح شدت صوت تنها یکی از پارامترهای مهم در اندازه گیری و سنجش میزان آلودگی محسوب می شود.قرار گرفتن در معرض صدایی با شدت ۸۵ دسی بل که در حد یک ترافیک سنگین است به گوش انسان صدمه جدی وارد می کند و قرارگیری بیش از ۲ دقیقه در معرض صدایی با شدت ۱۰۹ دسی بل ممکن است به کری موقت منجر شود.تاثیر آلودگی صوتی بر سلامت گوش انسان غالبا تدریجی است و پیرگوشی و آسیب های دستگاه شنوایی همزمان با بالا رفتن سن در محیط های شهری از این نوع آلودگی ناشی می شود. صحبت های معمولی ۳۰ تا ۵۰ دسی بل و ترافیک سبک ۳۰ تا ۵۵ دسی بل شدت صوت ایجاد می کند و ناگفته نماند هر ۱۰دسی بل افزایش شدت صوت برابر با افزایش ۱۰برابری صدایی است که به گوش انسان می رسد.

شهر نشینی مزایا و معایب خاص خود را دارد. صداهای اضافه یکی از این معایب است. آلودگی صوتی، حاصل زندگی ماشینی است و بدون این که شهروندان شهرهای بزرگ متوجه باشند، سلامت روانی و آرامش روحی آنها را تحت تاثیر قرار می دهد.وجود فرودگاه ها و راه آهن در محیط شهری، خودرو های فرسوده، تردد خودرو های سنگین در نواحی مسکونی، ساختمان سازی و نیز نبود بزرگراه های استاندارد از مهم ترین مواردی هستند که نقشی تعیین کننده در ایجاد آلودگی صوتی دارند. بسیاری از منابع آلاینده صوتی شهرها، اصناف و واحدهای تولیدی، به دلیل نبود نظارت کافی در مراکز اصلی شهر و اماکن مسکونی و پرجمعیت مشغول فعالیت هستند.

صدای چکش صافکارها و زوزه مته کارگاه های نجاری و صدای پتک آهنگری و شلوغی تعمیرگاه های خودرو به سر و صدای شهر می افزاید.علاوه بر اینها منابعی سرگردان در کل شهر وجود دارند که آلودگی صوتی را افزایش می دهند. صدای ناموزون بوق و صدای موسیقی خودروها، امروز به یکی از بخش های جدانشدنی زندگی روزمره شهروندان تبدیل شده است. در این بین، نباید موتورسیکلت ها را فراموش کرد. در شهری مثل تهران، ۵۰ درصد آلودگی صوتی ناشی از تردد موتورسیکلت هاست. به تمام این صداها زنگ های گوشخراش برخی تلفن های همراه را نیز بیفزایید. حاصل این صداهای ناهمگون و دلخراش، تشویش و پریشانی ذهن و عصبی شدن افرادی است که مجبورند برای انجام کارهای شخصی و شغلی خود در سطح شهر تردد کنند.

صداهای بیماری زا

آلودگی های صوتی امواج ناخواسته ای هستند که تحت شرایط مکانی و زمانی خاص، بر فعالیت های موجودات زنده بویژه انسان تأثیر می گذارند و ممکن است با ایجاد عوارض متعدد جسمی و روحی، آرامش و راحتی انسان را سلب کنند. قرار گرفتن مداوم در معرض سر و صدا باعث از دست رفتن قدرت شنوایی می شود. از دست رفتن قدرت شنوایی بتدریج صورت می گیرد و اثر این فرآیند بی درد، دائمی و برگشت ناپذیر است. البته آسیب به شنوایی، تنها یکی از عوارض آلودگی های صوتی است. چنانچه فردی به طور پیوسته طی ۸ ساعت در معرض سر و صدای بالای ۷۰ دسی بل قرار گیرد، فشار خون وی تا ۵ ۱۰ میلی مترجیوه افزایش می یابد. افزایش فشار خون، انقباض عروق (به دلیل استرس و افزایش سطح آدرنالین خون)، افزایش خطر ابتلا به امراض قلبی عروقی ازعوارض سر و صداست. سوزش و زخم معده، سوء هاضمه ، از دیگر عوارض آن است.

برخی مشکلات روانی نیز بر اثر سروصدای بیش از حد به وجود می آیند. عوارض روانی مانند کم خوابی، کج خلقی و زودرنجی، تحریک رفتارهای ضداجتماعی، خشونت طلبی، افزایش نرخ حوادث کار، مختل شدن رشد شناختی، استرس و افسردگی، پرخاشگری، کاهش تمرکز و کاهش بازده کاری هریک بر حسب میزان آلودگی صوتی محیط و تداوم آن در انسان به وجود می آید. ایجاد مشکلات یادگیری در کودکان از دیگر آثار بد این نوع از آلودگی است. آلودگی صوتی، آنچنان خطرآفرین است که بر اساس برخی پژوهش ها حتی می تواند احتمال خودکشی در افراد را افزایش دهد.حتی در تحقیق جالبی درباره تاثیر سر و صدا بر میزان پرخوری افراد در دانشگاه پنسیلوانیا مشخص شد گروهی که در معرض صدا قرار داشتند، دو برابر گروه دیگر خورده اند. پس می توان گفت؛ چاقی هم از عوارض آلودگی صوتی است.

منابع آلودگی صوتی در شهرها

منابع آلودگی صوتی بسیار متنوع هستند و در شهرها می توان آنها را به دو دسته داخلی و خارجی تقسیم کرد. منابع خارجی صدای محیط کار، مکان های خاص نظیر مجاورت فرودگاه ها، صدای بوق خودرو، ضبط یا رادیوی وسایل نقلیه، ترمز ناگهانی، تصادف ها، صدای اگزوزها، اورژانس، آژیرهای خطر، دزدگیر، ساخت و ساز، ماشین آلات صنعتی، خودروهای باری و امثال آن را شامل می شود و منابع داخلی آلودگی صوتی بسته به نوع زندگی و رفتارهای افراد، عواملی همچون صدای تلویزیون، رادیو، جاروبرقی، وسایل برقی نظیر مخلوط کن و چرخ گوشت و سیستم های تهویه را دربرمی گیرد.

علاوه بر آن صداهای ناگهانی و بلند که از منابع انسانی ناشی می شود، نوعی آلودگی صوتی محسوب می شود که گاهی زیان آن از سایر منابع شهری بیشتر است.در تهران خودروها منبع اصلی و عمومی آلودگی صوتی هستند که در کنار مسائلی نظیر حجم بالای ترافیک، تردد خودروهای باری، رعایت نکردن الگوهای مناسب رانندگی، وجود کارگاه های صنعتی پراکنده، تردد خودروهای فرسوده، و موتوسیکلت ها، وجود فرودگاه و راه آهن وضعیت را در بیشتر نقاط بحرانی می کند و از حد استانداردهای جهانی فراتر می برد، به طوری که کارشناسان داخلی معتقدند تهران احتمالاً یکی از آلوده ترین شهرهای دنیا در حوزه آلودگی صوتی محسوب می شود.

عوارض و آسیب های شنوایی

آلودگی صوتی، قدرت شنوایی را به تدریج و به طور غیرمحسوس کاهش می دهد، و ابتدا بخش هایی که وظیفه انتقال صداهای بلند را در گوش به عهده دارند ضعیف می شوند و از میان می روند. قرار گرفتن دائمی در معرض صداهای بلند، عارضه زنگ زدن، وزوز و سوت کشیدن گوش را به همراه دارد و از دست دادن قدرت شنوایی بر اثر آلودگی صوتی برخلاف عوارض کهولت بر شنوایی انسانی قابل درمان نیست و حداقل بازگشت به حال عادی غیرممکن است، چون در این عارضه سلول های حلزونی گوش داخلی تخریب می شود.سردرد، خستگی، افزایش فشار خون، تحریک پذیری و زود رنجی، ضعف سیستم ایمنی بدن، سوء هاضمه و مشکلات گوارشی، آسیب پذیری در مقابل بیماری های ویروسی و عفونی از دیگر عوارض آلودگی صوتی هستند که در شهرهای شلوغ و صنعتی با شدت و ضعف نسبی رخ می دهند. کاهش قدرت یادگیری در کودکان، سقط جنین، کاهش وزن نوزاد در بدو تولد، عصبانیت های مقطعی، اختلال در مکالمه، بیخوابی، تشدید یا ایجاد بیماری های روانی، کاهش بازده فکری و جسمی، رنگ پریدگی، کاهش درجه حرارت بدن، استرس، بیماری های قلبی و عصبی، ام.اس و افسردگی نیز بیماری هایی هستند که نقش آلودگی صوتی در بروز آنها اثبات شده است.

آلوده نشوید!

مقابله با آلودگی صوتی و کاهش عوارض آن در محیط های شهری پیش از هر اقدامی نیازمند توجه جدی و ایجاد انگیزه های عملی است. متولیان شهری باید با آسیب های این نوع آلودگی زیست محیطی و هزینه های سنگین و اجتناب ناپذیر آن آشنا شوند و ضرورت مقابله با آن را بپذیرند. رفع آلودگی های صوتی هزینه ای گزاف دارد و بیشتر با مشکلات حقوقی، فرهنگی، فنی، اجتماعی و حتی سیاسی همراه است که مانع عزم همگانی و برنامه ریزی جامع و منسجم برای آن می شود. در کشور ما تا به حال چندین بار استانداردهای آلودگی صوتی تعریف شده و جنبه قانونی و حقوقی نیز یافته است، اما عملی نمی شود.در این باره به نظر می رسد معضل آلودگی صوتی در میان انبوه مشکلات و نارسایی های شهری و اجتماعی که در کانون تبلیغات رسانه ای قرار دارند، پنهان شده است.

رفع آلودگی صوتی امروزه یکی از اولویت های اصلی مدیریت مدرن شهری محسوب می شود و تمجید استانداردهای الزام آور قانونی و حقوقی برای آن در سطوح منطقه ای، ملی و بین المللی رواج بسیار دارد.برای مثال، استانداردهای اتحادیه اروپایی تهیه نقشه های صوتی را برای مناطق و کاربری های مختلف شهری و صنعتی کشورهای عضو الزامی می کند و بالطبع این نقشه ها فقط برای موجود بودن تهیه و تدوین نمی شوند.نقشه های صوتی گام اول هستند و تعیین می کنند چه مقدار آلودگی صوتی داریم و قرار است از کجا به کجا برسیم تا راهکارهای مقابله با آن شکل بگیرد. ضعف های اطلاعاتی در جوامع شهری ما در این باره به اندازه ای جدی است که کارشناسان تنها حدس می زنند آلودگی صوتی در مناطق مسکونی، تجاری، صنعتی، مسکونی صنعتی و مسکونی تجاری تهران بیش از استانداردهای فنی و بین المللی باشد.

کثرت منابع تولید آلودگی صوتی در شهرها راهکارهای متعددی برای مقابله پیش رو می گذارد که هر کدام بخشی از آلودگی ها را از میان می برند و تنها اجرای آنها در برنامه ای جامع و هماهنگ نتیجه مطلوب را حاصل می کند.برخی از این راهکارها مقطعی و مستقیم هستند و برخی دیگر به برنامه های بلندمدت یا غیرمستقیم نظیر نظارت، کنترل، هدایت و فرهنگ سازی نیاز دارند.رضا علیزاده، کارشناس ارشد مدیریت امور شهری براساس تحقیقی که در این باره انجام داده است مهم ترین روش های مقابله با آلودگی صوتی شهرها را در دو دسته شرح می دهد: یک دسته روش های کاهش آلودگی است که به جلوگیری از انتشار یا دریافت آلودگی های موجود و اجتناب ناپذیر اشاره دارد. ایجاد دیواره های صوتی در بزرگراه ها و معابر، عایق بندی دیوار واحدهای مسکونی و صنعتی، استفاده از مواد جاذب صوت در سازه های شهری و پنجره ها و درهای منازل، استفاده از شیشه های دوجداره در معماری ساختمان ها، رعایت فاصله قانونی مکان های مسکونی از منابع تولید آلودگی صوتی می کاهد.

بی توجهی به آلودگی صوتی در ایران

تا دهه ۱۹۷۰ میلادی در اغلب کشورهای جهان قوانین و مقررات ویژه ای علیه آلودگی صوتی وجود نداشت، اما اکنون در شماری از کشورهای غربی رعایت استانداردهایی برای جلوگیری از آلودگی صوتی در ساختمان سازی و مهندسی شهری الزامی است. در ایران نیز دولت برای مقابله با آلودگی صوتی و کنترل آن در مکان های مختلف با صدور مصوبه ای، حدودی را به عنوان «حد مجاز آلودگی» برای مناطقی اعم از مسکونی، تجاری، صنعتی و اداری تعیین کرده است. بر اساس این مصوبه، وزارت راه و ترابری باید طی ۱۰ سال از تاریخ ابلاغ مصوبه، ایستگاه های راه آهن و فرودگاه های کشور را با شرایط و ضوابط تعیین شده در این آیین نامه تطبیق بدهد. رعایت مفاد این مصوبه برای شهرهای جدید هم الزامی است، ولی متاسفانه جز این مصوبات، موضوع آلودگی صوتی چندان مورد توجه مسوولان قرار ندارد. در واقع بیشتر مسوولان توجه زیادی نسبت به آثار آلودگی صوتی ندارند. شاید چون آلودگی صوتی اثرات کوتاه مدت ندارد یا حداقل تاثیر سریع ندارد، چندان جدی گرفته نمی شود. اگر آلودگی هوا افزایش یابد و از حد مجاز تجاوز کند به عنوان پیشگیری و تدبیر، مدارس تعطیل می شود. اما از آنجا که عوارض آلودگی صوتی نامشخص و به صورت عصبی است، مانند آلودگی هوا نسبت به آن واکنش نشان داده نمی شود.آلودگی صوتی اثرات حاد ندارد، زمان می برد تا علائم خود را نشان دهد. مشکل دیگر این است که برای آلودگی صوتی، علامت مشخصی وجود ندارد که نشان دهد عامل این بیماری حتما صدا بوده است. در واقع آلودگی صوتی بیماری بی صدایی است که تاثیر خود را روی جسم و روح ما باقی می گذارد، اما توجهی به آن نمی شود.

سکوت شهر در برخی روزهای تعطیل برای اهالی شهری که به انواع سر و صداها عادت کرده اند، بسیار دلپذیر است. آرامش ناشی از زندگی در یک محیط آرام برای شهروندان تبدیل به یک رویا شده است، اما شاید کمتر کسی در یک روز تعطیل به این موضوع فکر کرده باشد که چگونه می توان به حل معضل آلودگی صوتی کمک کرد. بسیاری از این صداهای گوشخراش را خود ما خواسته یا ناخواسته ایجاد می کنیم.

حتما با خودروهایی مواجه شده اید که صدای سیستم صوتی آنها از شعاع چند متری گوش را می آزارد یا برخی راننده ها که با کوچک ترین توقفی از سوی خودروی جلویی بلافاصله بوق ماشین را به صدا در می آورند یا از آن بدتر سیستم اگزوز ماشین یا موتور خود را طوری دستکاری می کنند تا حداکثر صدا را ایجاد کند.

این مشکلات را مسوولان نمی توانند حل کنند در حقیقت اهمیت نقش مردم در کاهش آلودگی محیط اطرافشان کم نیست، پس به آن توجه کنیم.بسیاری از صداها را می توان با روش های علمی و فنی کاهش داد، به عنوان مثال یکی از راه های عملی برای کنترل آلودگی صوتی، نصب دیوارهای صوتی است یا می توان با استفاده از آسفالت های مرغوب از میزان صدای ناهنجار ناشی از حرکت خودرو ها کاست یا می توان کارخانجات را به خارج از شهر منتقل کرد و نیز می توان با فرهنگ سازی از طریق صدا و سیما افراد را با آثار زیانبار سر و صدا آشنا کرد. نکته ای منفی که در اینجا وجود دارد، این است که عملا در ایران تاکنون اقدامی جدی برای جلوگیری از آلودگی صوتی انجام نگرفته است.تحقیقات نشان می دهد نصب عایق های صوتی در بزرگراه ها یا ایجاد فضای سبز حجیم در حاشیه معابر یا منازل حداقل ۱۰ دسی بل از میزان آلودگی های صوتی می کاهد. ایجاد تپه های کوچک سبز در حاشیه بزرگراه های پرتردد نیز روشی موثر و مطلوب است.

وی دسته دیگر روش ها را ناظر بر پیشگیری از ایجاد آلودگی صوتی معرفی می کند و درباره آنها می افزاید: تولید وسایل نقلیه استاندارد و کم صدا، اعمال محدودیت در تردد خودروها و موتوسیکلت ها، اجباری شدن معاینه فنی وسایل تردد و رعایت استانداردهای فنی در این حوزه، محدودیت سرعت، استفاده از روکش های ویژه برای آسفالت خیابان ها و اتوبان ها و همچنین تایرهای کم صدا برای خودروها، ممنوعیت بوق زدن و اصلاح فرهنگ ترافیکی و نظارت بر تردد خودروهای باری در پیشگیری از ایجاد آلودگی صوتی در شهرها موثرند.ناگفته پیداست این روش ها نیز مانند شیوه های قبلی اقدامات گسترده ای را شامل می شود که به بسترسازی مناسب در حوزه های فرهنگی، قانونی، حقوقی، قضایی و فنی نیاز دارد.