خداوند آسمان را به ما هدیه کرد. اما رنگ آمیزی آن را به ما سپرد. کاش در میان مدادرنگی هایمان فرق آبی را از سیاه فهمیده بودیم.بررسی آمارهای جهانی نشان می دهد که سالانه حدود ۴/۵میلیون نفر بر اثر آلودگی هوا جان خود را از دست می دهند. صنعت مدرن امروز با تولید گازها و ذرات آلوده معلق در هوا فضایی برای نفس کشیدن باقی نمی گذارد و استشمام هوای پاک را که همواره مایه شادمانی زندگی بشر بوده، به آرزویی دست نیافتنی تبدیل می کند . آلودگی هوا همواره در شرایط بحرانی منجر به مرگ و میر انسانها شده است
در راستای مقابله با آلودگی در بسیاری از کشورهای جهان اقداماتی برای کاهش آثار آلودگی هوا بر محیط زیست انجام شده است. درحالی که دانشمندان آثار زیانبار آلودگی هوا را بر گیاهان، حیوانات و زندگی انسانها مطالعه می کنند، قانون گذاران قوانینی را برای کنترل کاهش آلاینده ها تصویب نموده و آموزگاران در مدارس و استادان در دانشگاهها آثار آلودگی هوا را برای نسل جوان تشریح می کنند.
اولین گام برای حل مشکل آلودگی هوا ارزیابی است. محققان آلودگی هوا را بررسی کرده و استانداردهایی را برای اندازه گیری نوع و مقدار آلاینده های خطرناک تعیین می کنند. بعد از آن باید حد مجاز آلاینده های هوا مشخص شود.
در مرحله بعد می توان گام هایی برای کاهش آلودگی هوا برداشت. تنظیم مقرراتی برای موادی که در اثر فعالیت های انسانی در فضا منتشر می شود این هدف را تکمیل می کند. بسیاری از کشورها برای میزان انتشار آلاینده های خودروها و صنایع محدودیت هایی را اعمال کرده اند.
این کار از طریق سازمان های هماهنگ کننده که وظیفه نظارت بر محیط زیست و هوا را به عهده دارند انجام می شود. در سازمان ملل برنامه مدیریت جو طرح های زیست محیطی را در سراسر جهان اجرا می کند.
منابع آلودگی هوا
هر ماده ای در هوا که برای سلامت و رفاه انسان و محیط زیست مضر باشد به عنوان آلاینده هوا تلقی می شود و در تعریف علمی آن گفته می شود: منظور از آلودگی هوا یعنی افزایش میزان گازهای سمی و ذرات ریز جامد و مایع در هوا در غلظت هایی که تهدیدکننده سلامتی هستند . منابع آلودگی هوا در سه دسته اصلی منابع متحرک شامل انواع خودروها، منابع ثابت مثل نیروگاهها و صنایع و منابع تجاری و خانگی تقسیم بندی می شوند . لازم به ذکر است حدود ۷۵درصد آلودگی هوای تهران ناشی از وسایل نقلیه ۷۰ تااست .
مهمترین آلاینده های هوا
« ذرات جامد » این ذرات از سد دفاعی طبیعی بدن عبور می کنند و به طور عمقی به ریه ها نفوذ کرده و باعث تشدید آسم و اختلال عملکرد ریوی می شوند .
« ذرات معلق » موجود در هوا اگر غلظت آنها بالاتر از یک حد باشد باعث مرگ و میر خواهد شد .
به اینصورت که اگر غلظت ذرات معلق به حدود ۳۵میکروگرم در مترمکعب باشد میزان مرگ و میر بالا می رود که با این محاسبه سالانه در شهر تهران اگر غلظت ذرات جامد به این میزان (۳۵میکروگرم) برسد احتمال مرگ و میر سه تا چهار هزار نفر وجود دارد .
یکی دیگر از آلاینده هایی که سرطان زا هستند «موادآلی یا هیدروکربن ها» هستند که در هر ۱۰۰هزار نفر اگر میزان غلظت آلاینده ۳۵میکروگرم باشد ۵۵ نفر می میرند .
مواد آلی احتمال سرطان زایی بیشتری دارند و عمده سرطان ناشی از آنها سرطان ریه است .
عامل تشدیدکننده سرطان ریه در کنار عامل آلودگی هوا سیگار است بر اساس بررسی های انجام شده بین میزان مرگ و میر سیگاری هایی که در شهرهای بزرگ و در معرض آلودگی های هوا زندگی می کنند در مقایسه با سیگاری هایی که به دور از این آلودگی ها و در هوای پاک روستاها به سر می برند بیشتر است .
همچنین در دود سیگار حدود ۵۰نوع ماده سرطان زای تایید شده یا مشکوک به سرطان زایی وجود دارد که غیر از سرطان ریه منجر به بروز مشکلات دیگری همچون آب مروارید، احتمال سقط جنین و یا تولد نوزادانی نارس و کم وزن می شود .
« ازن »، این گاز از واکنش های شیمیایی در جو و تحت تاثیر نور آفتاب تولید می شود و محرک قوی سیستم تنفسی است .
دی اکسید نیتروژن، منواکسید کربن، سرب، دی اکسید گوگرد، سولفات ها و سولفیدهیدروژن، آکرولئین Acrolein و دیوکسین از دیگر ذرات آلوده کننده هوا هستند .
آکرولئین باعث تشدید آسم و دیوکسین باعث تشدید اختلال در تکامل جنین و افزایش خطر سرطان می شود .
شاخص آلودگی هوا
اگر شاخص آلودگی هوا را ۱۰۰فرض کنیم چنانچه غلظت آلاینده ها کمتر از این میزان باشد هوا استاندارد و چنانچه غلظت آلاینده ها کمتر از این میزان باشد کیفیت هوا خوب یا متوسط است و اگر بالاتر از ۱۰۰باشد نشان دهنده افزایش غلظت آلاینده های هوا است .
شاخص آلودگی هوا بر اساس تقسیم بندی هوا بصورت هوای سالم، هوای ناسالم یا غیر بهداشتی، هوای خیلی ناسالم و هوای خطرناک یا بحرانی تعریف می شود .
سازمان های حفاظت محیط زیست، شاخص های کیفی هوا را با ۵نوع آلوده کننده هوا محاسبه می کنند که شامل ازن روی سطح زمین، منواکسید کربن، دی اکسید گوگرد، دی اکسید نیتروژن و گرد و غبار است .
برای هر یک از این موارد، سازمان های حفاظت محیط زیست، استانداردی را جهت حفظ سلامت تعریف کرده اند .
میزان آلایندگی هر یک از این آلاینده ها بر اساس اندازه گیری حدود ۱۳ تا ۱۱ایستگاه دائمی تعیین آلودگی هوای تهران صورت می گیرد این ایستگاهها بطور شبانه روزی آلودگی هوا را مورد سنجش قرار می دهند .
اعداد و ارقامی که در نتیجه این سنجش ها حاصل می شود تحت عنوان شاخص آلودگی هوا یا شاخص کیفیت هوا به کار برده می شود .
عدد شاخص کیفیت هوا را با استفاده از فرمول های خاصی بدست می آورند اگر این عدد بین ۱۵۱تا۲۰۰پی پی ام (یک میلی لیتر آلودگی هوا در یک متر مکعب هوا) باشد هوا غیر بهداشتی، صفر تا۵۰هوا پاک و از ۳۰۰ تجاوز کند آلودگی هوا خطرناک است و اگر از۴۰۰ تجاوز کند شرایط بحران آلودگی هوا اعلام می شود .
در چنین شرایطی باید یک سری اقدامات را در جهت کاهش منابع آلودگی هوا مانند تعطیلی مدارس و یا تعطیل عمومی انجام شود که به دنبال آن دود ناشی از استفاده از وسایل نقلیه نیز کاهش می یابد .
ماسک وسیله دفاعی در مقابل آلودگی هوا
استفاده از ماسک یکی از راههای حفاظت از خود در برابر آلودگی هوا است ولی در استفاده از همین ماسک ها هم باید نکاتی را رعایت کرد.
ماسک های کاغذی به لحاظ اینکه آلاینده ها را از خود عبور می دهند به هیچ وجه توصیه نمی شوند و بهتر است از ماسک های فیلتر دار و ماسکی که دهان و بینی را بطور کامل پوشش دهد استفاده شود.
بررسی آمارهای جهانی نشان می دهد که سالانه بالغ بر سه میلیون نفر بر اثر آلودگی هوا جان خود را از دست می دهند.
از جمله اقدامات پیشگیرانه کنترل و کاهش آلودگی هوا این است که کارخانجات صنعتی باید در فواصل معینی در خارج از شهرها باشند و جهت دود آنها به سمت شهرها نباشد.
برای کاهش دود اگزوز اتومبیل ها توصیه هایی همچون استفاده از وسایل نقلیه عمومی و استفاده کمتر از وسایل شخصی پیشنهاد می شود توصیه هایی که تازگی ندارند و بارها شنیده شده اند. همچنین در این راستا توصیه های نیز به خودروسازان رواست تا حد امکان از قطعات و لوازمی در تولیدات خود استفاده نمایند که میزان انتشار آلاینده های خودرو را کاهش میدهند.
پزشکان توصیه می کنند در روزهایی که آلودگی هوا بیشتر است افراد آسیب پذیر از جمله افراد مبتلا به بیماری های تنفسی باید در منزل بمانند و بطور کلی در شرایط بحران آلودگی هوا، افراد از قدم زدن و انجام فعالیت های ورزشی در فضای باز باید خودداری کنند.
در مقابل آلودگی هوا چه باید کرد؟
به همین منظور برای کاهش آسیب پذیری به دلیل آلاینده های هوا توصیه می شود از انجام ورزش های صبحگاهی خارج از محیط های بسته خودداری کنند و بیماران قلبی ریوی از منزل خارج نشوند.
در مواقع آلودگی هوا به خصوص در فصول سرد سال، آلودگی هوا با وارونگی دما در سطح زمین همراه است، به تهرانی ها توصیه می شود در این روزها، فعالیت های فیزیکی و ورزش های همگانی دست جمعی که عمدتاً در پارک ها یا در مدارس انجام می شود، متوقف شود.
مشکلات آلودگی هوا
شواهدی دال بر علاقمندی جوامع انسانی در غلبه بر مشکل آلودگی هوا وجود دارند که از جمله آنها می توان از تصویب و اجرای قوانین کنترل دود در شیگاگو سینسنیاتی به سال ۱۸۸۱ نام برد. ولی اجرای این قوانین و قوانین مشابه آنها با دشواریهایی مواجه گردید و برای تمیز نمودن هوا یا جلوگیری از آلودگی بیشتر آن تقریبا کاری انجام نشد. در سال ۱۹۳۰ در دره بسیار صنعتی میوز در کشور بلژیک در اثر پدیده وارونگی مه دود در یک فضای معین محبوس گردید. در نتیجه ۶۳ تن جان خود را از دست داده و چندین هزار تن دیگر بیمار شدند. حدود ۱۸ سال بعد در شرایط مشابهی در ایالات متحده آمریکا یکی از اولین و بزرگترین فاجعه های زائیده آلودگیها رخ داد، یعنی ۱۷ نفر جان خود را باختند و ۴۳ درصد جمعیت نورا ، پنسلوانیا بیمار شدند.
درست سه سال بعد از فاجعه مه دود لندن در سال ۱۹۵۲ ، که نادیده گرفتن عواقب جدی آلودگی هوا غیر ممکن گردید، روز سه شنبه ۴ دسامبر سال ۱۹۵۲ حجم عظیمی از هوای گرم به طرف قسمت جنوبی انگلستان حرکت کرده با ایجاد یک وارونگی دمایی سبب نشست یک مه سفید در لندن شد و این مه دود به دستگاه تنفسی انسان سخت آسیب رسانده بود و بیشتر مردم بزودی با مشکلاتی از قبیل قرمز شدن چشمها ، سوزش گلو و سرفه های زیاد مواجه شدند و پیش از آنکه در ۹ دسامبر از سطح شهر دور شوند ۴۰۰ مورد مرگ مربوط به آلودگی هوا گزارش کردند. این تعداد تلفات برای متوجه ساختن افکار بریتانیاییها جهت تصویب قانون هوای تمیز در سال ۱۹۵۶ کافی بود.
سازمانها باید با همکاری یکدیگر تا حد امکان میزان آلودگی هوا را کاهش دهند که جلوگیری از تردد خودروها و موتورسیکلتهای دودزا تاثیر بسزایی در دستیابی به این امر دارد.
منواکسید کربن، دی اکسید نیتروژن، دی اکسید گوگرد، ازن و ذرات معلق پنج آلاینده مهم هوای تهران هستند. وضعیت پاک، سالم، ناسالم، بسیار ناسالم، هشدار، اضطرار و بحران از شاخصهای اندازه گیری هوا هستند و با این شاخص ها هوای تهران اندازه گیری می شود.
همچنین پلیس باید با شدت و دقت بیشتری از تردد خودروها و موتورسیکلت ها در محدوده طرح ترافیک جلوگیری کند تا از این طریق تا حدودی از میران آلودگی هوا کاسته شود اما باید به این نکته نیز اشاره داشت که خود همین پلیس های زحمت کش نیز با وجود وفاداری به وظایف سازمانی خود در معرض خطر قرار دارند.
بر همین اساس به منظور مقابله به آلایندگی از چند سال قبل یک برنامه ده ساله برای مبارزه با آلودگی هوای تهران آغاز شد و در این باره طرح جامعی از سوی محیط زیست برای کنترل آلودگی هوا بسیاری از کارشناسان امر و مردم نیز این موضوع را به خوبی حس کرده اند که هنوز نهاد مشخصی بعنوان متولی امر مبارزه با آلودگی هوا وجود ندارد و تقریبا همه این نهادها در اجرای این مهم از خود سلب مسئولیت می کنند و تنها اقدام جدی آنها اعلام وضع هشدار و درخواست عدم حضور سالخوردگان، کودکان و بیماران در خیابان ها یا تعطیلی مدارس و برخی سازمان های دیگر به علت افزایش آلودگی است
حوزه اقتصاد محیط زیست سال ها است برای پدیده آلودگی هوا، پیشنهادهایی ارائه داده و اجرای آن در بسیاری کشور ها با موفقیت روبه رو بوده است. آلودگی هوا یک پدیده خارجی است که دارای اثرات خارجی منفی می باشد؛ به این معنی که عاملانی که فعالیتشان منجر به انتشار آلودگی می شود، خود هزینه انتشار آلودگی را تحمل نمی کنند و این هزینه را به سایر عاملانی که مسوولیتی در انتشار آلودگی ندارند، تحمیل می کنند. اثرات خارجی همیشه باعث می شود میان فایده های اجتماعی و خصوصی تفاوت ایجاد شود؛ به این معنی که رفتار بهینه یابی شخصی با بهینه اجتماعی در تضاد است و بهینه یابی خصوصی منجر به بهینه اجتماعی نمی شود.
اگر بخواهیم از دریچه علم اقتصاد به علت آلودگی نگاه کنیم، علت آلودگی را باید در وجود اختلاف میان فایده خالص شخصی و فایده خالص اجتماعی ببینیم.
زمانی که خالص فایده خصوصی انتشار آلودگی بیشتر از فایده اجتماعی آن باشد، عاملان اقتصادی تمایل دارند بیش از مقدار بهینه اجتماعی، آلودگی تولید کنند، به همین خاطر پیگو پیشنهاد می دهد برای رفع مشکل آلودگی، خالص فایده اجتماعی باید برابر خالص فایده خصوصی باشد. رویکرد پیگو یا رویکرد مالیاتی بیان می کند که برای برقراری برابری فایده اجتماعی و فایده خصوصی باید از ابزار مالیات استفاده کرد. شرایط پیگو بیان می دارد که اولا مالیات باید برابر هزینه نهایی آلودگی باشد و نرخ مالیات باید در هر واحد نشر یکسان باشد، زیرا اگر آلوده کنندگان با نرخ های متفاوتی روبه رو باشند، عاملان اقتصادی تمایل دارند، فعالیت اقتصادی را به بخش های با نرخ کمتر انتقال دهند. مالیات سبز با همین هدف طراحی شده است.
مالیات کربن (Carbon Tax) یکی دیگر از انواع مالیات های زیست محیطی است که به عنوان سیاست حفظ محیط زیست در بسیاری کشور ها انجام شده است. اساسا دو نوع سیاست های کنترلی وجود دارد؛ یکی سیاست های بازاری و مبتنی بر قیمت بازار و دیگری ایجاد محدودیت های مقداری. تمایل به سیاست های نوع اول در جهان امروز بیشتر بوده است، زیرا برقراری شرایط پیکو ساده تر اتفاق می افتد.
مطالعات نشان داده است که یکی از عوامل موثر در کاهش گرمای زمین مالیات کربن بوده است. این نوع مالیات بر مصرف منابع یا وسایلی بسته می شود که تولید دی اکسید کربن co۲ می کنند، مثلا وسایل نقلیه با موتور های سوخت فسیلی یا بر مصرف سوخت فسیلی. طبق محاسبه (EIA) اگر بر هر تن دی اکسید کربن ۱۰۰ دلار مالیات بسته شود، بر هر گالن (۲/۴ کیلوگرم) یک دلار مالیات بسته می شود؛ اما چرا مالیات بر کربن بسته می شود و چگونه آلودگی را کاهش می دهد؟ مصرف بنزین از دو طریق بر محیط زیست خسران وارد می کند؛ یکی کاهش منابع انرژی زمین و یکی آلودگی کره زمین ناشی از انتشار دی اکسید کربن.
آنقدر که صاحب نظران محیط زیست نگران آلودگی سوخت فسیلی هستند، نگران کاهش منابع نفتی نیستند! علتش بازار است. چون کمیابی منابع نفتی به دلیل داشتن بازار در قیمت های بازاری منعکس می شود و چون همیشه در بلندمدت کالاها با کشش هستند، مصرف کنندگان مصرفشان را کاهش می دهند و به دنبال جانشین ها می گردند، به همین خاطر است که عرضه بالقوه منابع معدنی و انرژی بر تقاضایش پیشی گرفته که دلیلش توسعه تکنولوژی و تلاش برای یافتن جانشین هایی برای مواد معدنی و زیرزمینی بوده است. این را می توان از نزول قیمت های صد سال اخیر منابع معدنی هم استنباط کرد؛ اما منابعی که دارای دسترسی آزاد هستند (Open Access) با مصرف مفرط روبه رو هستند (مانند هوا و آب). مصرف کنندگان در این موارد هیچ حساسیتی برای تغییر رویه مصرف نشان نمی دهند.
پس یک روش برای بازاری کردن آن، مالیات بستن بر آنها است (در پرانتز بگویم که یکی از روش های رفع دسترسی آزاد به این منابع خصوصی کردن آنها است، مانند خصوصی کردن زمین ها و مراتع و جنگل ها که در برخی کشور ها انجام شده و نتایج مطلوبی برای بهبود استفاده از این منابع طبیعی داده است، این روش به عنوان روش کوز معروف است). پس چرایی و چگونگی کاهش آلودگی هوا از طریق مالیات محیط زیست روشن است، زیرا که مصرف کنندکان نسبت به استفاده از جانشین ها حساسیت نشان دهند و زمانی این اتفاق می افتد که هزینه اجتماعی آلودگی هوا را بر تولیدکنندگان آلودگی تحمیل کرد و شکاف بین هزینه اجتماعی و هزینه شخصی را از طریق وضع مالیات کاهش داد.
۲۰ توصیه بهداشتی
۱) برای پیشگیری از بروز عوارض نامطلوب آلودگی هوا نباید در معرض هوای آلوده قرار بگیریم .
۲) آثار آلودگی هوا بر دو نوع کوتاه و دراز مدت قابل تقسیم است، آثار سریع و کوتاه مدت آلودگی هوا به صورت اختلال در ضربان قلب (آریتمی) و حملات قلبی (برای افرادی با بیماری زمینه ای قلب) و درنهایت مرگ بروز می کند. بنابراین بیماران قلبی نباید در معرض این نوع آلودگی قرار گیرند.
۳) به یاد داشته باشید استنشاق هوای آلوده به ذرات معلق و گرد و غبار سبب نفوذ ذرات ریز به کیسه های هوایی می شود، بدین ترتیب اکسیژن رسانی به قلب محدود می شود و آثار سوء این ذرات به صورت بی نظمی در ضربان قلب (آریتمی) و ایجاد حملات قلبی برای افرادی با بیماری های زمینه ای قلب بروز می کند. درصورت مشاهده چنین علائمی فورا به مراکز درمانی مراجعه کنید.
۴) آترواسکلروز (تصلب شرایین) و تنگی عروق فراهم می کند. بنابراین اگر بیمار قلبی اجبارا در معرض چنین آلودگی قرار گرفت بعدا حتما به پزشک خود مراجعه کند تا آزمایش های لازم روی وی صورت گیرد.
۵) شهروندان باید در فضاهای آلوده از تنفس های عمیق خودداری کنند.
۶) پیش از بهبود شرایط آلودگی هوا حتی الامکان در منازل بمانند و از سفرهای غیرضروری خودداری کنند.
۷) ریه سالمندان بر اثر کارکرد طولانی و تغییراتی در ساختار حباب های ریوی، جدار قفسه صدری و عضلات و
غضروف ها (اعضای کمکی در تنفس) به فرسودگی دچار شده اند،
از این رو حتی اگر سالمند به بیماری خاص ریوی مبتلا نباشد در برابر آلودگی ها آسیب پذیر است.
۸) در مبتلایان به بیماری های مزمن ریوی، برونشیت مزمن، آسم ریوی و بیماری های انسدادی مجاری ریوی با جنبه مزمن سطح حباب های ریوی و متعاقب آن ظرفیت حیاتی تنفس سالمند کاهش می یابد و حتی اگر سالمند سالم باشد در آلودگی هوا با مشکل دچار خواهد شد.
۹) به سالمندان توصیه می شود از منازل خارج نشوند؛ چون میزان آلودگی در محیط های سربسته به طور نسبی کمتر از آلودگی های خارج منازل است.
۱۰) تنگی نفس، احساس خفگی و عوارض ثانویه چون تهوع و سردرد از علائم مشکلات تنفسی سالمندان در شرایط آلودگی هواست.
۱۱) در چنین شرایطی استراحت و پرهیز از تحرک، استفاده از پوشش آزاد و درصورت امکان استفاده از اکسیژن به سالمندان توصیه می شود.
۱۲) تمامی بیماران قلبی و تنفسی، سالمندان، خردسالان و بزرگسالان به دلیل وجود گرد و غبار در مناطق تهران حتی الامکان از تردد در هوای آزاد خودداری کنند.
۱۳) در روزهای آلودگی بیش از حد مجاز، همه افراد از انجام فعالیت های ورزشی خودداری کنند؛چون فعالیت ورزشی باعث افزایش ضربان قلب و افزایش فعالیت دستگاه تنفسی و متعاقب آن افزایش ورود هوای آلوده به ریه ها می شود.
۱۴) از شهروندان تقاضا می شود از تردد با خودروی شخصی در سطح شهر جدا خودداری کنند.
۱۵) درصورت مجبور بودن به حضور در سطح شهر از ماسک های توصیه شده استفاده کنند.
۱۶) ماسک تنها برای استفاده در یکی دو ساعت مفید است نه اینکه تمامی روز از آن استفاده شود. ماسک های کاغذی نیز به خودی خود مانع تنفس ریزگرد نیست.
۱۷) در محیط منزل در و پنجره ها را ببندید و از کولر یا پنکه استفاده کنید. حتی تحمل گرما ضرر کمتری از باز بودن پنجره ها دارد.
۱۸) در داخل خودرو نیز شیشه ها را بالا بکشید و از کولر و تهویه استفاده کنید.
۱۹) در شرایط خطرناک آلودگی موقتا ورزش و به خصوص کوهنوردی را کنار بگذارید.
۲۰) سفر به مناطق خوش آب وهوا در این ایام توصیه می شود. دور بودن از محیط آلوده بهترین پیشگیری و مناسب ترین درمان است